Ο αναπτυξιακός ρόλος της Τοπικής αυτοδιοίκησης

@Παναγιώτης Μαΐστρος

Ο ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η Τοπική Αυτοδιοίκηση (Τ.Α.), που αποτελεί θεσμό της Ελληνικής Πολιτείας, έχει πολιτικό, διοικητικό και αναπτυξιακό ρόλο.

Ο πολιτικός ρόλος της Τ.Α. βασίζεται στην πολιτική νομιμοποίηση που της δίνει η εκλογή των οργάνων της από τους πολίτες σε ένα τόπο (τη γεωγραφική περιφέρεια του Δήμου) με άμεση και καθολική ψηφοφορία. Για το λόγο αυτό έχει το δικαίωμα να σχεδιάζει και να εφαρμόζει τοπικές δημόσιες πολιτικές, πάντοτε βέβαια στο πλαίσιο του συντάγματος και των νόμων.

Ο διοικητικός ρόλος της Τ.Α. συνίσταται στο γεγονός ότι, μετέχοντας στο ενιαίο διοικητικό σύστημα της χώρας, ασκεί τη διοίκηση των τοπικών υποθέσεων, τηρεί τα στοιχεία που αφορούν τη δημοτική κατάσταση των πολιτών και παρέχει διοικητικές υπηρεσίες στους πολίτες (πληροφόρηση, βεβαιώσεις κλπ.).

Ο αναπτυξιακός ρόλος της Τ.Α. προσδιορίζεται από τις αρμοδιότητες που της δίνει ο νόμος σε θέματα οικονομικής, κοινωνικής και πολιτιστικής ανάπτυξης, δηλαδή από τον ρόλο της στην τοπική ανάπτυξη.

2. ΟΙ ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ

Σύμφωνα με τον Κώδικα Δήμων και Κοινοτήτων (Ν. 3643/2006) και το Νόμο του «Καλλικράτη» (Ν. 3852/2010) οι Δήμοι, που είναι οι Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης α΄ βαθμού, έχουν αναπτυξιακές αρμοδιότητες στους ακόλουθους τομείς :

?    στον τομέα της Ανάπτυξης, όπως είναι η προστασία και αξιοποίηση των τοπικών φυσικών πόρων, η προστασία και ανάπτυξη της φυτικής και της ζωικής παραγωγής, η κατασκευή και συντήρηση των δικτύων και των έργων τεχνικής υποδομής για τη στήριξη της τοπικής οικονομίας, η χορήγηση αδειών εγκατάστασης και λειτουργίας ορισμένων κατηγοριών επιχειρήσεων,

?    στον τομέα της Πολεοδομίας και του Περιβάλλοντος, όπως είναι η προστασία και αναβάθμιση του φυσικού και του δομημένου περιβάλλοντος, η διαχείριση των υδάτινων πόρων, η εφαρμογή τοπικών πολεοδομικών σχεδίων, η έκδοση και ο έλεγχος εφαρμογής των οικοδομικών αδειών, η ανάπλαση υποβαθμισμένων περιοχών, η διαχείριση των στερεών αποβλήτων,

?    στον τομέα της Ποιότητας Ζωής και της Εύρυθμης λειτουργίας των Πόλεων, όπως είναι η εξασφάλιση και διαρκής βελτίωση των τεχνικών και κοινωνικών υποδομών στις πόλεις και τα χωριά, με την κατασκευή, συντήρηση και διαχείριση των συστημάτων ύδρευσης και ηλεκτροφωτισμού των κοινοχρήστων χώρων και με τη δημιουργία χώρων πρασίνου και χώρων αναψυχής, ο καθορισμός και η εκμετάλλευση υπόγειων και υπέργειων χώρων στάθμευσης, η ρύθμιση της κυκλοφορίας, η δημοτική συγκοινωνία, η αδειοδότηση των καταστημάτων υγειονομικού ενδιαφέροντος,

?    στον τομέα της Κοινωνικής Προστασίας και Αλληλεγγύης, όπως είναι η ίδρυση και λειτουργία παιδικών και βρεφονηπιακών σταθμών, κέντρων ανοιχτής περίθαλψης ηλικιωμένων και δημοτικών κέντρων υγείας, ο σχεδιασμός και η εφαρμογή προγραμμάτων για τις ευπαθείς κοινωνικές ομάδες, η εφαρμογή προγραμμάτων δημόσιας υγιεινής, η καταβολή επιδομάτων σε ορισμένες κατηγορίες ατόμων με αναπηρία, η έκδοση τοπικών υγειονομικών διατάξεων,

?    στον τομέα της παιδείας, του πολιτισμού και του αθλητισμού, όπως είναι η κατασκευή και συντήρηση των σχολείων της πρωτοβάθμιας και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, η ίδρυση και λειτουργία βιβλιοθηκών, η εφαρμογή προγραμμάτων διά βίου μάθησης, ο σχεδιασμός και η εφαρμογή πολιτιστικών προγραμμάτων, η κατασκευή και η διαχείριση αθλητικών εγκαταστάσεων, ο σχεδιασμός και η εφαρμογή προγραμμάτων μαζικού αθλητισμού.

3. Ο ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

Σύμφωνα με τον Κώδικα Δήμων και Κοινοτήτων (Ν. 3643/2006) και το Νόμο του «Καλλικράτη» (Ν. 3852/2010) ο Δήμος εκπονεί το πενταετές Επιχειρησιακό Πρόγραμμά του, το οποίο περιλαμβάνει τα έργα και τις δράσεις του, που αφορούν όλους τους τομείς της τοπικής ανάπτυξης. Το Πρόγραμμα αυτό εξειδικεύεται κάθε χρόνο σε Ετήσιο Πρόγραμμα Δράσης.

Σήμερα πλέον, μετά τον «Καλλικράτη» και τα 4 Κοινοτικά Πλαίσια Στήριξης (Α’, Β΄, Γ΄ και Ε.Σ.Π.Α.), είναι αναγκαία η επικαιροποίηση των διατάξεων του Ν. 1622/1986 που αφορούν τον «δημοκρατικό προγραμματισμό», ώστε το τοπικό αναπτυξιακό πρόγραμμα, το οποίο πρέπει να εκπονείται στο πλαίσιο των διαδικασιών του μεσοχρόνιου αναπτυξιακού προγραμματισμού σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, να αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του Δημοτικού Επιχειρησιακού Προγράμματος.

Σύμφωνα με το ισχύον κανονιστικό πλαίσιο (Υ.Α. 18183/2.4.2007 / ΦΕΚ 206 Α΄) το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα περιλαμβάνει τα ακόλουθα κεφάλαια :

Α. Στρατηγικός σχεδιασμός : Περιγραφή και αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης. Στρατηγική του Ο.Τ.Α. και αναπτυξιακές προτεραιότητες.

Β. Επιχειρησιακός Προγραμματισμός : Στόχοι και δράσεις. Τετραετής προγραμματισμός των δράσεων.

Γ. Οικονομικός προγραμματισμός και δείκτες παρακολούθησης και αξιολόγησης.

Επίσης, το ισχύον κανονιστικό πλαίσιο (Π.Δ. 185/12.9.2007 / ΦΕΚ 221 Α΄) περιγράφει τα όργανα και τις διαδικασίες κατάρτισης, παρακολούθησης και αξιολόγησης των επιχειρησιακών προγραμμάτων των Ο.Τ.Α. α΄ βαθμού.

Προκειμένου ο Δήμος να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις των λειτουργιών προγραμματισμού είναι απαραίτητο να συγκροτήσει με τον Οργανισμό Εσωτερικών Υπηρεσιών του, μια οργανική μονάδα αναπτυξιακού προγραμματισμού και το ανθρώπινο δυναμικό του (αιρετοί και υπάλληλοι) να αναπτύξει μια σύγχρονη προγραμματική κουλτούρα.

4. Η ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

Τα έργα και οι δράσεις τοπικής ανάπτυξης των Δήμων μπορεί να χρηματοδοτηθούν από τις ακόλουθες πηγές :

?    από τους Κεντρικούς Αυτοτελείς Πόρους (Κ.Α.Π.) της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και ιδίως από την ΣΑΤΑ, καθώς και από τους ίδιους πόρους των Δήμων,

?    από το Εθνικό Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων (Π.Δ.Ε.) που το διαχειρίζονται τα Υπουργεία, εφόσον έχει ενταχθεί σε αυτό η χρηματοδότηση έργων και δράσεων τοπικής σημασίας,

?    από τα ειδικά προγράμματα της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, όπως ήταν το Ειδικό Αναπτυξιακό Πρόγραμμα της Τοπικής Αυτοδιοίκησης (Ε.Α.Π.Τ.Α.) Ι και ΙΙ, το Ειδικό Πρόγραμμα Τοπικής Αυτοδιοίκησης (Ε.Π.Τ.Α.) και το πρόσφατο Πρόγραμμα «ΘΗΣΕΑΣ» και όπως είναι το προετοιμαζόμενο Πρόγραμμα ΕΛΛ.Α.Δ.Α.,

?    από τα Επιχειρησιακά Προγράμματα της προγραμματικής περιόδου 2007–2013 και ιδίως από τα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα (Π.Ε.Π.).

4.1. Το Πρόγραμμα ΕΛΛ.Α.Δ.Α.

Ο Νόμος του «Καλλικράτη» (Ν. 3852/2010) προβλέπει στο άρθρο 281 την κατάρτιση του Προγράμματος «Ελληνική Αρχιτεκτονική Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης (ΕΛΛ.Α.Δ.Α)» με σκοπό «την ενίσχυση της τοπικής και περιφερειακής ανάπτυξης και την άμβλυνση των περιφερειακών ανισοτήτων, καθώς και την προώθηση της διαδημοτικής συνεργασίας».

Στο Σχέδιο Προεδρικού Διατάγματος που έχει ετοιμάσει το Υπουργείο Εσωτερικών προβλέπεται ότι θα χρηματοδοτηθούν :

•    μελέτες και έργα βελτίωσης των υποδομών και προστασίας του περιβάλλοντος (ωρίμανσης έργων του Ε.Σ.Π.Α., διαχείρισης δικτύων ύδρευσης, αποχέτευσης και στερεών αποβλήτων, υπογείωσης δικτύων, υποδομής για την γεωργία, κτηνοτροφία και αλιεία, προσβασιμότητας Α.Μ.Ε.Α., ενίσχυσης εναλλακτικών μορφών μετακίνησης, βασικών υποδομών αθλητικών δραστηριοτήτων, δημοτικής σήμανσης κλπ.)

•    μελέτες και έργα ενίσχυσης των κοινωνικών υποδομών και δράσεις κοινωνικής μέριμνας (μελέτες ωρίμανσης έργων του Ε.Σ.Π.Α., βρεφονηπιακοί σταθμοί, Κ.Α.Π.Η., Κ.Δ.Α.Π., Κ.Δ.Α.Π.–Α.Μ.Ε.Α., γηροκομεία, δίκτυα και δομές κοινωνικής αλληλεγγύης κλπ.)

•    οριζόντιες παρεμβάσεις, για την οδική ασφάλεια, την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας, την υποστήριξη των ορεινών και των νησιωτικών Δήμων κλπ.

Το Σχέδιο Π.Δ. προβλέπει ως συνολικό προϋπολογισμό του Προγράμματος το ποσό των 4 δις € (περίπου 3,2 δις € για τους Δήμους), αλλά δεν έχουν ακόμη προσδιοριστεί οι πόροι του Προγράμματος και ειδικότερα η συμβολή του κρατικού προϋπολογισμού.

Η Κ.Ε.Δ.Κ.Ε. έχει ζητήσει να προηγηθεί της οριστικοποίησης του προϋπολογισμού του Προγράμματος η συμφωνία Υπουργείου Εσωτερικών – Κ.Ε.Δ.Κ.Ε. για την ποσοστιαία συμμετοχή των Κ.Α.Π. της Τοπικής Αυτοδιοίκησης.

4.2. Το Ε.Σ.Π.Α. 2007 – 2013

Το Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς (Ε.Σ.Π.Α.) αφορά την προγραμματική περίοδο 2007–2013, έχει ως στρατηγικούς στόχους την «ανταγωνιστικότητα» και τη «σύγκλιση» και τις ακόλουθες θεματικές προτεραιότητες:

o    Επένδυση στον παραγωγικό τομέα της οικονομίας

o    Κοινωνία της γνώσης και καινοτομία

o    Απασχόληση και Κοινωνική Συνοχή

o    Θεσμικό περιβάλλον

o    Ελκυστικότητα της Ελλάδας και κάθε Περιφέρειας, ως τόπου επενδύσεων, εργασίας και διαβίωσης.

Το Ε.Σ.Π.Α. περιλαμβάνει τα ακόλουθα Επιχειρησιακά Προγράμματα:

?    Τομεακά Επιχειρησιακά Προγράμματα

1.    Ενίσχυση προσπελασιμότητας

2.    Ανταγωνιστικότητα – Επιχειρηματικότητα

3.    Ψηφιακή σύγκλιση

4.    Περιβάλλον – Αειφόρος ανάπτυξη

5.    Ανάπτυξη ανθρώπινου δυναμικού

6.    Εκπαίδευση και δια βίου μάθηση

7.    Διοικητική μεταρρύθμιση

8.    Εφαρμογή Προγράμματος

?    Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα

9.    Ήπειρος – Θεσσαλία – Στερεά Ελλάδα

10.    Κεντρική – Δυτική – Ανατολική Μακεδονία και Θράκη

11.    Δυτική Ελλάδα – Πελοπόννησος – Ιόνια Νησιά

12.    Κρήτη – Αιγαίο

13.    Αττική

?    Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Εδαφική Συνεργασία»

Εκτός από το Ε.Σ.Π.Α., στην προγραμματική περίοδο 2007–2013 υπάρχουν και τα ακόλουθα δυο Επιχειρησιακά Προγράμματα του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης :

•    Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης

•    Πρόγραμμα Αλιείας

Η Κ.Ε.Δ.Κ.Ε. στην περίοδο 2005–2010 διατύπωσε επανειλημμένα προτάσεις σχετικά με τη συμμετοχή των Πρωτοβάθμιων Ο.Τ.Α. στο σχεδιασμό και την εφαρμογή των Επιχειρησιακών Προγραμμάτων, αλλά δεν υπήρξε ουσιαστική ανταπόκριση.

Σήμερα θεωρώ ως ζητήματα πρώτης προτεραιότητας τα ακόλουθα :

1. Την ένταξη των ώριμων και επιλέξιμων έργων που δεν πρόλαβαν να χρηματοδοτηθούν από το Πρόγραμμα ΘΗΣΕΑΣ στα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα.

2. Τη συμμετοχή των συλλογικών οργάνων της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στην προετοιμασία της αναθεώρησης των Επιχειρησιακών Προγραμμάτων, η οποία (προετοιμασία) προγραμματίζεται να γίνει εντός του 2011.

3. Την εκπόνηση ενός οριζόντιου Προγράμματος Τοπικής Ανάπτυξης για την Πρωτοβάθμια Τοπική Αυτοδιοίκηση που θα χρηματοδοτηθεί από τα Τομεακά και τα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα του Ε.Σ.Π.Α. και από εθνικούς πόρους και ενός Επιχειρησιακού Προγράμματος Υποστήριξης των Δήμων για την εφαρμογή του.

Προκειμένου ένας Δήμος να προετοιμαστεί για την υποβολή προτάσεων χρηματοδότησης έργων και δράσεών του σε ένα Τομεακό ή Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα είναι απαραίτητο να κάνει σχετική πρόβλεψη στο Δημοτικό Επιχειρησιακό Πρόγραμμά του και να «ωριμάσει» έγκαιρα τα έργα και τις δράσεις αυτές (εκπόνηση των σχετικών μελετών, διασφάλιση των αναγκαίων χώρων με αγορά ή απαλλοτρίωση, αδειοδοτήσεις κλπ.).

5. ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Τα παραπάνω δείχνουν ότι υπάρχει σήμερα ένα επαρκές κανονιστικό και χρηματοδοτικό πλαίσιο για τον αναπτυξιακό ρόλο της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και σημαντικές αρμοδιότητες των Δήμων για τον προγραμματισμό και την εφαρμογή έργων και δράσεων τοπικής ανάπτυξης. Ανάλογο πλαίσιο και σημαντικές αρμοδιότητες έχουν και οι αιρετές Περιφέρειες για τον προγραμματισμό και την εφαρμογή έργων και δράσεων περιφερειακής ανάπτυξης, στις οποίες (Περιφέρειες) ανατίθεται μάλιστα από 1.7.2011 και η διαχείριση των Περιφερειακών Επιχειρησιακών Προγραμμάτων (Π.Ε.Π.).

Εάν κάνουμε όμως μια σύντομη ιστορική αναδρομή στην τελευταία τριακονταπενταετία, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ενώ προβλήθηκε πολιτικά σχεδόν από όλες τις κοινοβουλευτικές πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα ο αναπτυξιακός ρόλος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και ενώ εκπονήθηκε ένα πλούσιο σχετικό κανονιστικό πλαίσιο και διαμορφώθηκε ένα αντίστοιχο χρηματοδοτικό πλαίσιο, η ουσιαστική συμμετοχή των Δήμων στην αναπτυξιακή διαδικασία ήταν περιορισμένη, με ορισμένες θετικές εξαιρέσεις.

Αυτό κατά τη γνώμη μου οφείλεται :

?    στην έλλειψη ισχυρής πολιτικής βούλησης από την εκάστοτε κυβέρνηση (με εξαίρεση ορισμένες μικρές χρονικές περιόδους στις δεκαετίες του ’80 και του ‘90) για τη συντονισμένη εφαρμογή των δημόσιων πολιτικών αποκέντρωσης και περιφερειακής ανάπτυξης,

?    στην αναποτελεσματικότητα του πολιτικού και του διοικητικού συστήματος κατά την εφαρμογή του κανονιστικού πλαισίου και στις αδυναμίες του δημόσιου και του δημοτικού μάνατζμεντ,

?    στην απουσία διαχρονικά σταθερής επιτελικής επιστημονικής και τεχνικής υποστήριξης των Δήμων (με «νησίδες» την ΕΕΤΑΑ και τις Αναπτυξιακές Εταιρείες της Αυτοδιοίκησης),

?    στην επίδραση του λαϊκισμού και των πελατειακών σχέσεων στο τοπικό πολιτικό σύστημα και

?    στην αδυναμία των πολιτών και των κοινωνικών οργανώσεων να υπερβούν το πατερναλιστικό σύστημα αξιών και να αποτελέσουν μοχλό κινητοποίησης των δημιουργικών δυνάμεων της τοπικής οικονομίας και κοινωνίας.

Οι θετικές εξαιρέσεις στη δεκαετία του 1980 συνδέονται με αποτελεσματικούς αναπτυξιακούς συνδέσμους, τοπικά αναπτυξιακά προγράμματα που εφαρμόστηκαν, βιώσιμες δημοτικές επιχειρήσεις, έργα και δράσεις τοπικής ανάπτυξης που συγχρηματοδοτήθηκαν από Κοινοτικά Προγράμματα. Στις δεκαετίες του 1990 και του 2000 συνδέονται με δράσεις κοινωνικής πολιτικής που συγχρηματοδοτήθηκαν από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο, έργα αστικής ή αγροτικής ανάπτυξης που συγχρηματοδοτήθηκαν από Κοινοτικά Προγράμματα, δίκτυα διαπεριφερειακής συνεργασίας και δράσεις αξιοποίησης των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών.

Η σημερινή περίοδος της κρίσης (οικονομικής και όχι μόνον) διαμορφώνει νέες και πολύ δυσκολότερες συνθήκες. Μαζί δε με τα αντικειμενικά οικονομικά προβλήματα, υπάρχει και η έλλειψη αξιοπιστίας του πολιτικού συστήματος που αφορά και την Τοπική Αυτοδιοίκηση.

Η Τοπική Αυτοδιοίκηση, στο πλαίσιο διαχείρισης της κρίσης (crisis management), καλείται να αναλάβει τοπικές αναπτυξιακές πρωτοβουλίες που θα υπερβαίνουν τα παραδοσιακά πλαίσια και πρότυπα και να επιδιώξει τη δημιουργία μιας ουσιαστικής επικοινωνίας με τους πολίτες και ενός ελάχιστου επιπέδου κοινωνικής εμπιστοσύνης προς τους τοπικούς θεσμούς. Καλείται να εκλογικεύσει και να αξιοποιήσει τους περιορισμένους οικονομικούς πόρους της, να αξιοποιήσει τις ευρύτερες δυνατές οικονομικές και κοινωνικές συνεργασίες, την ευρηματικότητα και δημιουργικότητα των στελεχών της, την οργανωτική και διοικητική ικανότητα του προσωπικού της και τις εθελοντικές οργανώσεις του τόπου της, προκειμένου να συμβάλλει στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας στον κοινωνικό και τον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας σε τοπικό επίπεδο και στη διατήρηση των υπηρεσιών της προς τους πολίτες, γενικότερα δε να συμβάλλει στην τοπική οικονομική ανάπτυξη και την κοινωνική συνοχή.

Από την πλευρά της η Πολιτεία οφείλει να υπερβεί τον νάρκισσο εφησυχασμό της που εξικνείται σε πολιτικές διακηρύξεις που αποτυπώνονται σε κανονιστικό πλαίσιο και αφήνεται η εφαρμογή του στον «αυτόματο πιλότο» και να στηρίξει μαζί με τα συλλογικά όργανα της Τοπικής Αυτοδιοίκησης τις τοπικές αναπτυξιακές πρωτοβουλίες των Δήμων, με ένα οριζόντιο Πρόγραμμα Τοπικής Ανάπτυξης που θα κινητοποιεί και θα συντονίζει όλους τους διαθέσιμους δημόσιους πόρους.

Αυτά όμως δεν αρκούν. Το στοίχημα της τοπικής ανάπτυξης θα κερδηθεί εάν οι πολίτες σε κάθε τοπική κοινωνία αναλάβουν όχι μόνο να πιέσουν το κεντρικό και το τοπικό πολιτικό και διοικητικό σύστημα να φανούν συνεπή στις υποχρεώσεις τους, αλλά αναλάβουν και πρωτοβουλίες ουσιαστικής συμμετοχής και ενεργοποίησης των τοπικών θεσμών και κινητοποίησης των δημιουργικών δυνάμεων της τοπικής οικονομίας και κοινωνίας.

Αυτό βέβαια προϋποθέτει ότι αλλάζει η ιδεολογική ηγεμονία του κρατισμού και του λαϊκισμού και ότι η κοινωνία των πολιτών υποκαθιστά το «κράτος – αφέντη – πατέρα» στο σύστημα αξιών της κοινωνίας μας και ότι το συλλογικό συμφέρον υποκαθιστά το ατομικό και το συντεχνιακό συμφέρον. Η αλλαγή αυτή αποτελεί κατά τη γνώμη μου και τη σημαντικότερη πρόκληση προς τις πολιτικές δυνάμεις και την ηγεσία του τόπου μας.